«فیلم‌های ترکیه‌ای» و ظهور عثمانی‌های جدید در خاورمیانه

فرهنگ معاصر ترکیه این روزها در قالب سریال‌های بازاری و شوهای تلویزیونی آبکی به کشورهای حوزه خلیج‌فارس و بالکان و حتی اروپا، صادر می‌شود. این صادرات فرهنگی که پیش از این در ترکیه سابقه نداشته و به نوعی پدیده‌ای نوظهور به شمار می‌رود، بی‌تردید نقش مهمی در اعتلای «قدرت نامحسوس» ترکیه در کشورهای این دو حوزه داشته است و بالطبع از عوامل اصلی رشد صنعت توریسم ترکیه در سال‌های اخیر به شمار می‌رود. فروش این سریال‌های بازاری، سود مالی هنگفتی نصیب رسانه تلویزیون ترکیه کرده است. برای نمونه در سال 2011 ترکیه بیش از 60 میلیون دلار با فروش بیش از صدسریال به 20 کشور دنیا به دست آورد.

پخش سریال‌های تلویزیونی ترکیه‌ای در کشورهای حوزه بالکان تقریبا از سال 2010 با پخش مجموعه «هزار‌و‌یک‌شب» در کشورهای بوسنی، مقدونیه، مونته‌نگرو، رومانی و آلبانی آغاز شد. پس از آن بلغارستان در سال 2011 بیش از 27 سریال از تلویزیون ترکیه خرید. در میان تمام سریال‌هایی که اخیرا از تلویزیون کشورهای مختلف و حتی تلویزیون ملی ترکیه پخش می‌شوند، سریال «حریم‌سلطان» که در اروپا و کشورهای حوزه بالکان به نام «قرن باشکوه» شناخته می‌شود، جنجال بزرگی به‌پا کرده است که به اعتقاد برخی از منتقدان نشان از ظهور و بروز «عثمانی‌گرایی‌نوین» در ترکیه و کشورهایی که زمانی تحت سلطه حکومت عثمانی بوده‌اند، دارد.

آلبان تارتاری، روزنامه‌نگار و منتقد مجله بالکان اسپیس، در مقاله‌ای تحت‌عنوان: «حضور ترکیه در کشورهای حوزه بالکان: ترس و امید و سریال‌های بازاری» با اشاره به جمله‌ای که از زبان یکی از بازیگران سریال‌های پرطرفدار ترکیه‌ای در آلبانی بیان می‌شود- «پسرم این قانون زندگی است، هرجا که بروی باز به همان نقطه‌ای باز‌می‌گردی که از آنجا شروع کرده‌ای.»- می‌نویسد: «این شب‌ها ترکیه با سریال‌های رنگارنگ و متعددش میهمان خانه میلیون‌ها مخاطب در مقدونیه، کوزوو، بوسنی، آلبانی، رومانی و حتی صربستان و یونان است. بله، ظاهرا حق با همان پدر است که پسرش را نصیحت می‌کرد. قانون زندگی بار دیگر اجرا شده و این‌بار حکومت عثمانی که صد‌سال پیش به زور از کشورهای منطقه بالکان رختش را برکشیده بود، بار‌دیگر بازگشته است. اما این بار با سریال‌هایی همچون «ازل»، «هزار‌‌و‌یک‌شب» و سرآمد همه‌شان «قرن باشکوه (حریم‌سلطان)» و گویا «تاریخ دوباره قصد تکرار شدن دارد...» اگرچه ستون‌نویس مجله اکونومیست در مقاله‌ای به نام «ترکیه در بالکان- یادی از روزهای خوش گذشته؟!» ترس از حضور و ظهور مجدد عثمانی در کشورهای بالکان، آن هم از طریق سریال‌های ترکیه‌ای را بی‌پایه و اساس می‌خواند، اما این نگرانی در بین روشنفکران و منتقدان کشورهای این منطقه همچنان به قوت خود باقی‌ است.

بسیاری نیز معتقدند اگرچه ترکیه در ناتو نفوذ بسیاری دارد اما از آنجا که قدرتش در اتحادیه اروپا کمرنگ است، این کشور به هر طریقی شده، حتی از طریق اشاعه فرهنگ خود، می‌کوشد تا بر دامنه این قدرت بیفزاید که این امر به عقیده برخی منتقدان، نشان از نیت ترکیه به اشاعه «عثمانی‌گرایی نوین» دارد و برخی نیز آن را به دید ایجاد نوعی روحیه همدلی و همیاری بین مردم ترکیه و کشورهای حوزه بالکان، می‌نگرند و تعبیر می‌کنند.

مجموعه تلویزیونی «حریم‌سلطان» که تقریبا همزمان با ترکیه در بیش از 22 کشور حوزه خلیج‌فارس و بالکان پخش می‌شود، به دلیل ساختار مدرن و اروپایی‌اش، جذب مخاطب بالایی دارد. بنا به گفته روزنامه حریت چاپ ترکیه، این مجموعه تاریخی بیش از 15میلیون بیننده در سراسر اروپا، کشورهای خلیج‌فارس و بالکان دارد. اگرچه برخی از جمله نخست‌وزیر ترکیه، معتقدند که این سریال به ظاهر تاریخی، در واقع بخشی از تاریخ ترکیه را تحریف کرده است. انتقادهای دولت ترکیه به سازندگان این سریال تا آنجا پیش رفته که ادامه ساخت سریال را متوقف کرده‌اند و خواستار محاکمه عوامل سریال به دلیل «مخدوش کردن چهره حکومت عثمانی در قرن شانزدهم و سلطان سلیمان که در تاریخ ترکیه از عظمت و شکوه برخوردار است» شده‌اند.

البته دامنه اعتراض به این سریال تنها به ترکیه ختم نمی‌شود و بسیاری از تاریخ‌نویسان و روزنامه‌نگاران اروپایی نیز زبان به انتقاد آن گشوده‌اند. هنک بوم، روزنامه‌نگار هلندی در مصاحبه‌ای با مجله زمان امروز، چاپ ترکیه و نویسنده کتاب «ترک‌های باشکوه» گفته است: «سریال عامه‌پسند و بازاری» محتسم یوزیل یا همان دوران باشکوه «که زندگی خصوصی و سیاسی سلطان سلیمان عثمانی در قرن شانزدهم را به تصویر می‌کشد، به طرز غریبانه‌ای پر از دروغ و ریا‌ست و به هیچ‌وجه با اصل تاریخ و خصوصیات و ویژگی‌های شاه سلیمان واقعی مطابقت ندارد.» این روزنامه‌نگار و تاریخدان هلندی معتقد است که این سریال بیشتر پر‌زرق‌و‌برق است و به دنبال درآمد بیشتر و تنها دغدغه‌ای که سازندگان این سریال «ضد تاریخی» دارند کسب درآمد بیشتر است.

سریال‌های پر‌زرق‌و‌برق ترکیه‌ای که در عمل هدفی به جز سرگرم کردن مخاطبان خود در سراسر دنیا ندارند، نیروی عظیم ویرانگر اقتصاد و فرهنگ همراه دارند. برای نمونه دیوید راد، گزارشگر مجله آتلانتیک در گزارشی اعلام کرد: سریال تاریخی
پر طرفدار «حریم‌سلطان» که به زندگی خصوصی سلطان سلیمان از پادشاهان مهم و مطرح عثمانی می‌پردازد از ژانویه سال 2011 در 43 کشور به نمایش درآمده و بیش از دومیلیون نفر مخاطب دارد.

به گزارش جومانا ال تمیمی، گزارشگر ویژه
گلف نیوز، به‌نظر می‌رسد که سریال‌های آبکی ترکیه‌ای به‌خوبی توانسته‌اند خلأ ناشی از بحران‌های سیاسی در قاهره و دمشق را پر کنند و کمبود برنامه‌سازی تلویزیون‌های ملی این دو کشور را جبران کنند. به عقیده وی این سریال‌ها در تعداد زیاد و قیمت ارزان به کشورهای مختلف عرضه می‌شوند.
یکی از کارگردانانی که با سریال «حریم‌سلطان» همکاری می‌کند به شبکه بی‌بی‌سی گفته است: مخاطبان خاورمیانه‌ای سریال‌های ترکیه‌ای، مجموعه‌های تلویزیونی همچون «حریم‌سلطان» را «رهایی بخش و مترقی‌خواهانه» ارزیابی می‌کنند. به عقیده این کارگردان یکی از دلایل موفقیت تولیدات تلویزیونی ترک‌زبان در بین مردمان خاورمیانه «علاقه روزافزون زنان کشورهای منطقه» به این سریال‌هاست. در همین رابطه مازن هایک، مدیر شبکه تلویزیونی MBC به دیلی‌نیوز چاپ مصر اظهار کرد که نه تنها زنان خانه‌دار منطقه به سریال‌های ترکیه‌ای علاقه‌مند هستند بلکه این علاقه در بین زنان شاغل نیز فراوان به چشم می‌خورد. تولید‌کنندگان برنامه‌ها و مجموعه‌های تلویزیونی ترکیه معتقدند که آنها می‌کوشند تا نقش ملموس‌تر و پیچیده زنان در دنیای امروز را با تولیدات خود به مردم دنیا، خصوصا کشورهای حوزه بالکان و خلیج‌فارس و خاورمیانه، نشان دهند.

دست‌اندر‌کاران تولید سریال تاریخی «حریم‌سلطان» در مصاحبه‌ای با رویترز گفتند که شخصیت اصلی سریال، زنی اوکراینی‌تبار است به نام خرم که به عنوان برده به دربار سلطان سلیمان عثمانی آورده می‌شود، اما این زن با درایتی که دارد، می‌تواند در مدت کوتاهی دل شاه را به دست آورد و به همسری وی درآید و به نوعی در تصمیم‌گیری‌های دربار شاه، ‌نقش مهمی را ایفا ‌کند. مرال اوکی، از نویسندگان این سریال در ادامه این گفت‌وگو اظهار کرد: «ما در این سریال کوشیدیم تا با وارد شدن به حریم زندگی خصوصی سلطان سلیمان به نوعی به مردم بگوییم که شاهان نیز همچون مردم عادی دغدغه‌ها، غم و غصه‌ها، نگرانی‌ها و عصبانیت‌هایی از جنس آنها دارند، در واقع می‌خواستیم زندگی پادشاهان را برای مردم عادی‌سازی کنیم.»

از سوی دیگر برخی از پژوهشگران و محققان دنیای رسانه از جمله ییشیم کاپتان، اقتصاددان و مدرس دانشگاه ازمیر ترکیه، معتقدند که از زمان آغاز مطالعات علمی بر روی رسانه و تاثیرات آن بر جوامع بشر امروزی، مشخص شده که رسانه‌ها، از جمله تلویزیون، در اشاعه و گسترش فرهنگ مدرنیته عامل مهمی به شمار می‌روند. تلویزیون و سریال‌های تلویزیونی عامه‌پسند از آنجا که به‌طور غیرمستقیم تصویرگر فناوری‌های نوین و پیشرفته هستند، می‌توانند در عین‌حال نشانه پیشرفت اقتصادی و سبک زندگی مدرن باشند.

مطالعات اخیر بر روی ساخته‌های تلویزیونی بیانگر تقابل بین مدرنیته و سنت در روند ملی و منطقه‌ای است که در نهایت به صورت یک نمودار فرا‌منطقه‌ای و جهانی بروز می‌کند. کاپتان در مقاله خود به نام «مجاورت در مدرنیته: تاثیر سریال‌های ترکیه بر کشور‌های حوزه بالکان و اروپا»، می‌گوید: سریال‌های عامه‌پسند ترکیه‌ای، از جمله سریال «حریم‌سلطان» که در کشورهای بالکان و عرب زبان و اروپایی مخاطبان بسیاری را جذب کرده است، به نوعی نشانگر «مجادله یا مناظره» قدرت بین رسانه تلویزیون کشورهای مورد‌بحث و تلویزیون ترکیه است. از سال 2000 تاکنون بیش از هزاران ساعت، سریال تلویزیونی از ترکیه به بیش از 76 کشور منطقه صادر شده و این نشان از تغییر مرزهای جغرافیایی فرهنگی دارد. به عقیده این استاد اقتصاد دانشگاه ازمیر، موفقیت این سریال‌ها در بین کشورهای منطقه بیانگر آغاز روند تازه‌ای از مدرنیته در بین کشورهای غیرغربی است که نویسنده از آن به‌عنوان «مدرنیته ترکیه‌ای» نام می‌برد.